Italiaanse overheid schendt fundamentele rechten door onvoldoende maatregelen te nemen tegen milieuvervuiling

Op 30 januari 2025 heeft het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (hierna: ’EHRM’) een belangrijke uitspraak gedaan in de zaak Cannavacciuolo and Others v. Italy. Deze zaak heeft betrekking op grootschalige milieuvervuiling in de regio Campanië, ook wel bekend als de "Terra dei Fuochi". De procedure werd aanhangig gemaakt door een groep eisers bestaande uit burgers en organisaties die zich zorgen maakten over de ernstige milieuvervuiling in de regio Campanië en die zich inzetten voor milieubescherming en volksgezondheid.[1]

Achtergrond van de zaak
De regio Campanië, bekend als de "Terra dei Fuochi", is al decennialang het toneel van ernstige milieuvervuiling. In dit gebied, waar ongeveer 2,9 miljoen mensen wonen, wordt regelmatig illegaal afval gedumpt en begraven. Deze praktijken hebben geleid tot gezondheidsproblemen onder de bevolking. Er een hoger niveau van kankerpatiënten geconstateerd. De Italiaanse autoriteiten zijn al sinds de jaren negentig op de hoogte van deze illegale afvalstort en de daaruit voortvloeiende gezondheidsrisico's maar hebben onvoldoende maatregelen genomen om de bevolking te beschermen.

De eisers in de zaak Cannavacciuolo and Others v. Italy voerden aan dat de Italiaanse overheid fundamentele rechten schendt door onvoldoende maatregelen te nemen tegen deze milieuvervuiling.

Hun klachten waren gebaseerd op verschillende artikelen van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM), waaronder artikel 2 (recht op leven), artikel 8 (recht op privéleven en gezinsleven), artikel 10 (vrijheid van meningsuiting) en artikel 13 (recht op een effectief rechtsmiddel).

De zaak werd gesteund door diverse derde partijen, waaronder milieuorganisaties, wetenschappers en juridische experts, die benadrukten dat de Italiaanse overheid haar internationale verplichtingen niet nakomt.[2]

Het Hof stelde eisers grotendeels in het gelijk en oordeelde dat de Italiaanse overheid tekortschiet in haar verplichtingen om burgers te beschermen tegen milieuverontreiniging, met name onder de artikelen 2 (recht op leven), 8 (recht op respect voor privé- en gezinsleven), 10 (vrijheid van meningsuiting) en 13 (recht op een effectief rechtsmiddel).

Het Hof stelde vast dat de Italiaanse overheid onvoldoende maatregelen heeft genomen om de vervuiling te verminderen en de effecten op de volksgezondheid te beperken. Het Hof erkende dat milieubescherming een complexe kwestie is die afhankelijk is van politieke en economische factoren, maar benadrukte dat de overheid een actieve rol moet spelen bij het beschermen van de volksgezondheid en leefomgeving, zoals vereist door het EVRM. Bovendien hebben burgers onvoldoende toegang tot juridische middelen om milieuschade effectief aan te vechten.

Belang voor de rechtspraktijk
Opvallend is dat het Hof voor het eerst artikel 2 EVRM (recht op leven) expliciet heeft toegepast in een zaak over grootschalige milieuvervuiling. Het Hof stelde vast dat er een "reële en dreigende" bedreiging voor het leven bestaat, zonder dat de eisers hoefden te bewijzen dat zij persoonlijk gezondheidsproblemen hadden gekregen als gevolg van de vervuiling. Dit is een belangrijke ontwikkeling, omdat slachtoffers van milieuvervuiling vaak moeite hebben om een direct verband aan te tonen tussen de verontreiniging en hun gezondheidsschade.

Erkenning van milieuvervuiling
De Italiaanse overheid heeft nu de mogelijkheid om de zaak voor te leggen aan de Grote Kamer van het EHRM, maar het is de vraag of dit tot een vernietiging zal leiden. De Italiaanse overheid zal in ieder geval maatregelen moeten nemen om aan de uitspraak te voldoen.

Het Arrest is een belangrijke stap in de erkenning van milieuvervuiling als een inbreuk op fundamentele mensenrechten. Het Hof heeft duidelijk gemaakt dat overheden niet alleen een passieve rol mogen spelen bij milieu gerelateerde gezondheidsrisico’s, maar proactief en snel moeten handelen. Italië staat nu voor de uitdaging om binnen de gestelde termijn de noodzakelijke maatregelen te treffen en verantwoording af te leggen aan zowel haar burgers als aan de internationale gemeenschap.

Daarnaast roept het arrest vragen op over hoe deze verplichtingen zich verhouden tot de huidige roep om vermindering van regeldruk en het beleidsinitiatief van de Europese Commissie dat bekend staat als het “Europese Omnibuspakket”. Aan de ene kant dwingt het arrest de Italiaanse overheid tot strengere regelgeving en handhaving, terwijl er tegelijkertijd een trend is richting vereenvoudiging van wetgeving en het beperken van bureaucratische lasten voor bedrijven en burgers. Dit leidt tot een spanning tussen het streven naar effectieve milieubescherming en de wens om administratieve lasten te verminderen. We zijn benieuwd hoe de Italiaanse regering hiermee zal omgaan. Mogelijk zal zij innovatieve en efficiënte beleidsmaatregelen gaan ontwikkelen.

Tegelijkertijd laten de massaclaim tegen de staat der Nederlanden inzake Pfas[3] en de collectieve actie tegen Tata Steel in Nederland zien dat milieuschade steeds vaker aanleiding geeft tot collectieve juridische stappen.[4] Deze zaak onderstreept de toenemende rol van private handhaving in milieukwesties, waarbij burgers en belangengroepen bij de rechter afdwingen dat bedrijven hun milieuaansprakelijkheid serieus nemen. Dit zet extra druk op overheden om hun milieuwetgeving te versterken en effectief te handhaven, wat de spanning tussen regulering en administratieve lasten verder kan vergroten.

De uitspraak benadrukt de verantwoordelijkheid van overheden om adequate maatregelen te nemen tegen milieuvervuiling. Dit kan leiden tot strengere regelgeving en verhoogde aansprakelijkheid voor bedrijven die betrokken zijn bij milieuschadelijke activiteiten.

ESG-criteria
Environmental, Social, and Governance (ESG) criteria worden steeds belangrijker in de het bedrijfsleven. Deze uitspraak onderstreept eens te meer de noodzaak voor bedrijven om proactief te zijn in hun milieubeleid en transparantie te bieden over hun milieu-impact in Nederland en de rest van Europa.

Relevantie voor Nederlandse ondernemers

Deze uitspraak kan verstrekkende gevolgen hebben voor het nationale milieubeleid in Italië en mogelijk ook voor andere Europese landen. Voor Nederlandse ondernemers is het van belang om deze ontwikkelingen nauwlettend te volgen, aangezien de uitspraak een precedent kan scheppen voor toekomstige milieuzaken binnen Europa.

Mocht u vragen hebben over deze zaak of de mogelijke gevolgen ervan, aarzel dan niet om contact op te nemen met ons team Duurzaamheid

Juridisch advies is altijd maatwerk. Deze blog bevat algemene informatie. Hoewel het artikel met veel aandacht en zorgvuldigheid is geschreven, is het verstandig om in een voorkomend geval altijd deskundig juridisch advies in te winnen. (Lees onze disclaimer).

[1] CANNAVACCIUOLO AND OTHERS v. ITALY

[2] In the Land of Fires, Italy has violated the right to life: a pilot judgment of the European Court of Human Rights said - Centro di Ateneo per i Diritti Umani

[3] Rb Den Haag, 12 maart 2025 (ECLI:NL:RBDHA:2025:3488).

[4] https://nos.nl/artikel/2487766-massaclaim-tegen-tata-steel-omwonenden-willen-schadevergoeding